زیگورات چُغازَنبیل: زیگورات چغازنبیل در استان خوزستان و در فاصله ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شوش و ۲۰ کیلومتری هفتتپه و در نزدیکی کرانه غربی رود دز جای گرفته است. این زیگورات نیایشگاهی است که در سال ۱۲۵۰ قبل از میلاد در دوره عیلامی و به فرمان شاه عیلامی «اونتاشگال» در میانه شهر «دور اونْتاشی» ساخته شده است.
زیگورات چغازنبیل که از بزرگترین بناهای باستانی ایران به شمار میرود، به تمامی از خشت و آجر در زمینی به مساحت ۱۱۰۰۰ متر مربع و در ۵ طبقه ساخته شده و ارتفاع آن در زمان آبادانی به قریب ۵۰ متر و سطح زیربنای آن به ۲۵۰۰۰ متر مربع میرسیده است. هم اکنون نیمی از ارتفاع این بنا از بین رفته است.
آفتابسنج چغازنبیل: در سه سوی زیگورات چغازنبیل سه بنای کوچک آجری دایرهای شکل ساخته شده است که تنها یکی از آنها که در سوی شمال غربی قرار دارد تا حدودی سالم باقی مانده بود و دیگری که در سوی جنوب غربی قرار دارد به دست مرمتگران عضو هیئت کاوش فرانسوی شبیه به نمونه سالمِ شمال غربی بازسازی شد. در این بازسازی تنها نیمی از بنا ساخته شد و از بازسازی نیمه دیگر صرفنظر شد. بنای شمال شرقی کاملاً از بین رفته و تنها شالوده آن باقی مانده است.
در باره کاربرد این سه بنا نظریههای متفاوتی عرضه شده بود. در چهار سوی این سه بنا، چهار طاقنما یا پنجرهنما ساخته شده است. به گمان نگارنده، این سه بنا که بر روی هم مجموعه واحدی را تشکیل میدهند، یک آفتابسنج و سازه خورشیدی برای سنجش گردش خورشید و تشخیص روزهای اول و میانی هر فصل سال یا اعتدالین بهاری و پاییزی و انقلابهای تابستانی و زمستانی بوده است. تغییرات زاویه بین گوشههای آفتابسنجها (که تعداد آنها در مجموع به ۱۲ عدد میرسیده) با تغییرات زاویه طلوع خورشید در آغاز هر یک از فصلهای سال برابر است. به عبارت دیگر این آفتابسنجها به گونهای طراحی و ساخته شدهاند که بتوان هنگام طلوع یا غروب خورشید با مشاهده سایههای متشکله در آن، آغاز یا میانه هر یک از فصلها که منطبق با اعتدالهای بهاری یا پاییزی و انقلابهای تابستانی و زمستانی میباشد را تشخیص داد.
اینگونه گاهشماری که نه مبتنی بر ماههای دوازدهگانه، که بر مبنای تقسیم برابر فصول به بازههای زمانی برابر است، در نظام گاهشماری گاهنباری ایران بکار میرفته است. نمونه این طاقنماها در بناهای باستانی عیلامی و هخامنشی در شوش، بناهای اورارتویی در پیرامون دریاچه وان، بناهای بینالنهرینی در اوروک و در نیایشگاه سفید، بناهای هخامنشی در تختجمشید، بناهای اشکانی در نسا و هَترا (الحضره)، بناهای ساسانی در فیروزآباد و بیشاپور و تختسلیمان، و نیز در بسیاری جاهای دیگر دیده میشوند.
در چغازنبیل آجرهای سازنده این آفــتابسنجهـا اختصاصاً بـرای همـین کاربرد طراحی و قالبریزی شدهاند و دارای شکل خاص هشت ضلعی میباشند. بر روی شش ضلع بیرونی یک رج از این آجرها، کتیبهای به خط و زبان عیلامی نگاشته شده است: «من اونتاشگال، پسر هومبانومِنا، شاه انزان و شوش، من در اینجا بنای محترمی ساختم، یک «سیانکوک». در سالها و روزهای پر شمار پادشاهی طولانی به دست آوردم. من بنا کردم یک «شونْشو ایرپی». من برای خدای گال و اینشوشیناک «سیانکوک» ساختم».
معنای دو واژه مهم و کلیدی سیانکوک و شونْشو ایرپی مشخص نشده است. م. ج. استِو از سیانکوک به معنای احتمالی دیدگاه/ چشمانداز/ دیدارگاه نام میبرد و به گمان ما تا حد زیادی به معنای حقیقی آن که مفهوم «رصدگاه» و «رصدخانه» را میرساند، نزدیک شده است. کاربرد این بنا صحت این نامگذاری را تایید میکند. همچنین ← آبانبار چغازنبیل و کتیبههای چغازنبیل.