چهارطاقی نیاسر: چهارطاقی‌ای در روستای نیاسر در غرب کاشان و در دامنه کوهستان مشرق به نیاسر. هر چهار پایه و چهار طاق این بنا سالم است. روزنه‌های طلوع خورشید در هنگام انقلاب زمستانی و انقلاب تابستانی دقت مناسبی دارد و خورشید به هنگام طلوع از شکاف میان پایه‌ها دیده می‌شود. این چهارطاقی جزو سالم‌ترین چهارطاقی‌های ایران و نخستین چهارطاقی‌ای است که نگارنده به وجود مشخصه‌های خورشیدی در آن پی برد.
این بنا که در محل با نام «چارطاق/ چارطاقی» شناخته می‌شود، بر صخره‌های ارتفاعات غربی مشرف به شهر نیاسر در ۳۰ کیلومتری غرب کاشان جای دارد.
مختصات جغرافیایی چهارطاقی عبارت است از: ۳۳ درجه و 58.28 دقیقه شمالی، ۵۱ درجه و 08.53 دقیقه شرقی (دقت اندازه‌گیری 0.01± دقیقه). ارتفاع از سطح دریا ۱۷۶۰ متر (دقت اندازه‌گیری ارتفاع‌ها ۵± متر)، ارتفاع از سطح دشت مجاور ۳۸۰ متر (نقطه منتخب برای شاخص دشت مجاور: تقاطع جاده نیاسر با جاده کاشان- دلیجان با ارتفاع ۱۳۸۰ متر).
شکل بنای چهارطاقی عبارت است از: متقارن چهار وجهی با قاعده مربع، چهار پایه با چهار طاق به سبک کلیل پارتی بر روی آنها و گنبدی به واسطه چهار فیلپوش بر روی بنا. چهار روزن به سوی چهار جبهه در بالای بنا و شانزده روزن کوچکتر با فاصله نامساوی در پاکار گنبد (اکنون پُر شده). چهار سوی بنا چشم‌انداز باز بدون هیچگونه دیوار، در یا پنجره است.
محور بنا نسبت به شمال جغرافیایی (ستاره قطبی) ۱۱ درجه میل شرقی (دقت اندازه‌گیری 0.5± درجه) دارد.
مساحت بنا ۱۴۲ متر مربع، ارتفاع کلی آن 10.50 متر، طول کلی هر ضلع 11.90 متر (دقت اندازه‌گیری طول‌ها ۲± سانتیمتر)، طول بیرونی پایه‌ها در سطح زمین 4.20 متر، فاصله میان پایه‌ها 3.50 متر، طول بیرونی پایه‌ها در ارتفاع یک متری از سطح زمین 3.35 متر، فاصله میان پایه‌ها 4.30 متر، و طول بنا در این ارتفاع ۱۱ متر است.
چهارطاقی نیاسر از سنگ‌های رسوبی و متخلل محلی با جرم حجمی 2.1 ساخته شده است. از ارتفاع سه متری به بالا از سنگ‌های تراش‌خوردة مکعب مستطیل شکل و از کف تا ارتفاع سه متری از لاشه‌سنگ‌های بی‌شکل استفاده شده است. در جرز سنگ‌ها، ملات گچ آمیخته با ماسه بکار رفته و نمای بیرونی پایه‌ها تا ارتفاع سه متر و نمای داخلی پایه‌ها تا ارتفاع چهار متر اندود شده‌اند.
قدمت بنا به حدود ۲۰۰۰ سال پیش و به دوره اشکانی (پارتی) و به احتمال کمتر به اوایل دوره ساسانی باز می‌گردد.
چشم‌انداز افق و ناهمواری‌های آن از دید ناظر مقیم در چهارطاقی عبارت است از: ناهمواری‌هایی در افق در کمان نقطه طلوع انقلاب تابستانی تا نقطه طلوع انقلاب زمستانی بر اثر کوه‌هایی با ارتفاع 0.5 تا ۲ درجه (دقت اندازه‌گیری ۲۰٪±) و در کمان نقطه غروب انقلاب زمستانی تا نقطه غروب انقلاب تابستانی با ارتفاع ۷ تا ۱۰ درجه از دید ناظر.
در نزدیکی و مجاورت بنا یادمان‌های باستانی و سازه‌های دیگری وجود دارند که عبارتند از: چشمه طبیعی موسوم به «آب قلعه» یا «چشمه اسکندریه» و درخت چنار نیمه خشکیده با قدمت تقریبی هزار تا دو هزار سال در ۷۰ متری جنوب شرقی؛ مسجدی بر فراز چشمه که در سده اخیر بر جای بنای کهن‌تر دیگری ساخته شده)؛ ساعت آفتابی سنگی در ۲۰۰ متری جنوب شرقی که در حدود سال 1370 بطور کامل تخریب شده)؛ بازمانده‌هایی از دیواری ساده با قدمت نامشخص در فاصله متوسط ۵۰ متری پیرامون بنا و در ارتفاعی پایین‌تر از مسیر پرتوهای خورشید بامدادی و شامگاهی.
نخستین مطالعه و معرفی بنای چهارطاقی نیاسر در سال ۱۳۱۶ توسط آندره پ. هاردی، معمار همکار کاوشگران موزه لوور در تپه سیلک کاشان انجام شد (گدار، آثار ایران، جلد یکم، ص 152 تا 156). هاردی و گدار این بنا را یک علامت راه‌یابی معرفی کردند.
از نظر نگارنده این بنا می‌تواند کاربری‌های مفروض دیگری همچون نیایشگاه آیین زروان یا نیایشگاه خورشید/ خانه خورشید، و یا نیایشگاه میترا/ مهر داشته باشد که برای اثبات آنها نیاز به شواهد بیشتری است.
چهارطاقی نیاسر یکبار در سال ۱۳۳۴ توسط اداره کل باستان‌شناسی بازسازی و مرمت شد. این برنامه بازسازی شامل مرمت عمومی بنا، ساخت مجدد گنبد فروریخته، احداث سنگفرش در کف و پیرامون بنا و اندود نما تا ارتفاع سه متر می شد. اما در عملیات مرمت غیراصولی دیگری که در سال 1386 انجام پذیرفت، صدمات جبران‌ناپذیری به بنا وارد آمد.
دستاوردهای فعلی مطالعات نگارنده بر روی این بنا عبارت است از: تشخیص چگونگی طراحی و ساخت بنا و قواعد سنجیده شده و بکار گرفته شده در آن در پیوند با زمان و حرکات سالانه و تغییرات میل محور خورشید. شناسایی کاربری و توانایی بنا به عنوان یک تقویم آفتابی و شاخص خورشیدی برای اندازه‌گیری زمان یا برای ثبت آیینی زمان در بنا. تعیین خط‌دیدهای طلوع و غروب خورشید در انقلاب‌های تابستانی و زمستانی به عنوان نقاط نهایی و اوج خط‌سیر سالانه خورشید با دقت 0.5± درجه. تعیین خط‌دیدهای طلوع و غروب در اعتدال بهاری و پاییزی با دقت ۱± درجه. تعیین چندین خط‌دید دیگر برای میانه فصل‌ها و زمان‌های احتمالی آیینی با دقت ۲± درجه.
در چهارطاقی نیاسر، محور و ساختار بنا و نسبت اندازه طول پایه‌ها به فاصله میان آنها و زاویه‌های منتج شده از آن به گونه‌ای است که در هنگام‌‌های گوناگونی از سال، پرتوهای خورشید به هنگام طلوع و غروب در راستاهای سنجیده شده‌‌ای از بنا می‌تابند. این پرتوها سایه‌هایی را بر نقاط خاصی در درون بنا ایجاد می‌کند و برخی از آنها که زمان‌های مهم و شاخصی را نشان می‌دهد، از روزنه‌های میان پایه‌های بنا دیده می‌شود. ← چهارطاقی.
