چهارطاقی خانه دیو: چهارطاقی‌ای در کوهستان‌های شمال غربی سبزوار. این چهارطاقی بر قله صخره‌ای کوچک اما سخت و صعب‌العبور جای دارد و هر چهار پایه آن به‌رغم آسیب‌های که دیده، پا برجا مانده است.

چهارطاقی خانه دیو یکی دیگر از نمونه‌های چهارطاقی‌های منفرد در ایران با شکل متقارن چهار وجهی است. بنا از چهار پایه با چهار طاق تشکیل شده که گنبدی به واسطه چهار فیلپوش بر روی آنها ساخته شده است. این گنبد و بخش‌های وسیعی از پایه‌ها و طاق‌ها به مرور زمان تخریب شده‌اند. چهار سوی بنا به مانند دیگر چهارطاقی‌های منفرد ایران، چشم‌اندازی باز و بدون هیچگونه در یا پنجره و مانعی است.

مختصات چهارطاقی عبارت است از ۳۶ درجه و ۲۰ دقیقه شمالی، ۵۷ درجه و ۲۱ دقیقه شرقی و محور بنا با چهار جهت اصلی به اندازه ۲۲ درجه میل غربی دارد.

ویژگی‌های کالبدی و خصوصیات معماری و سازه بنا نشان می‌دهد که هم‌عصر با دیگر چهارطاقی‌های منفرد ایران است و قدمتی در حدود ۲۰۰۰ سال دارد. بنا را می‌توان به اواخر دوره اشکانی (پارتی) و به احتمال کمتر به اوایل دوره ساسانی منسوب کرد.

در چهارطاقی خانه دیو نیز همچون دیگر چهارطاقی‌های منفرد ایران و از جمله چهارطاقی مشهور نیاسر، ملاحظات تقویمی و تناسب با نقاط طلوع خورشید به هنگام اعتدالین و نیز انقلاب‌های تابستانی و زمستانی بکار بسته شده است. محور و ساختار بنا و نسبت اندازه طول پایه‌ها به فاصله میان آنها و زاویه‌های منتج شده از آن با توجه به ارتفاع افق محلی به گونه‌ای است که در هنگام‌‌هایی از سال، پرتوهای خورشید در راستاهای سنجیده شده‌‌ای از بنا می‌تابند و از روزنه‌های میان پایه‌ها دیده می‌شوند.

چنانکه در نقشه دیده می‌شود، در اعتدال بهاری و پاییزی یعنی در نوروز و مهرگان باستانی (آغاز ماه مهر) پرتوهای خورشید بامدادی در امتداد قطر بنا می‌تابند و از دو روزنه دیده می‌شوند: نخست، روزنه محصور شده با گوشه‌های eic و دوم، با روزنه محصورشده در گوشه‌های gkm (خط‌دیدهای ES1 و ES2).

طلوع خورشید در انقلاب تابستانی در امتداد روزنه تشکیل شده میان گوشه‌های ek دیده می‌شود، در حالیکه در انقاب زمستانی نیز پرتوهای خورشید بامدادی در امتداد روزنه gi مشاهده می‌شوند.

عده‌ای گمان برده‌اند که چهارطاقی خانه دیو، همان آتشکده مشهور آذربرزین مهر باشد. اما موقعیت مکانی و دشوار چهارطاقی، دوری آن از شهرهای امروزی یا باستانی، و نیز وسعت بسیار اندک محوطه آن، حتی امکان تصور چنین پنداری را هم نمی‌دهد. به ویژه که در چندین فصل از کاوش‌های باستان‌شناختی که انجام شده، هیچگونه آثار و بقایایی از آتش و آتشکده شناسایی نشده است. از آنجا که بناهای مقدس، همواره مقدس می‌مانند و از بین نمی‌روند، مکان این آتشکده و یا هرگونه بنای مقدس دیگری را می‌باید در جای دیگری و از جمله در بناهای مقدس بزرگ امروزی جستجو کرد. ← چهارطاقی.